Του Σταυρού: Ήθη και έθιμα της μεγάλης γιορτής της ορθοδοξίας

 

 

Στις 14 Σεπτεμβρίου, η Εκκλησία τιμά τον Σταυρό του Κυρίου Ιησού Χριστού, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως το «καύχημά» Της και η «δόξα» Της. Την ημέρα αυτή, σε αρκετές περιοχές της χώρας, αναβιώνουν διάφορα έθιμα που κρατούν ζωντανή την ορθόδοξη παράδοση.

 

Την ημέρα του εορτασμού της υψώσεως του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) συνηθίζεται να μοιράζεται βασιλικός γιατί η Αγία Ελένη βρήκε το Σταυρό του Κυρίου σε ένα χώρο που ήταν κατάφυτος από βασιλικούς και για το λόγο αυτό ο ιερέας μοιράζει στους πιστούς κλαδάκια βασιλικού.

 

Με τον Αγιασμό και το βασιλικό της Υψώσεως του Σταυρού φτιάχνεται το προζύμι της νέας χρονιάς που τα παλαιότερα χρόνια οι νοικοκυρές χρησιμοποιούσαν για να ζυμώσουν το ψωμί αλλά και τα πρόσφορα. «Με τ΄Σταυρού τον αγιασμό κάμνε το προζύμ’ για ούλο το χρόνο» συμβούλευαν οι μητέρες τις θυγατέρες τους.

 

Όταν ο Γεώργιος Μέγας απεσταλμένος από την Ακαδημία Αθηνών επισκέφτηκε το Κατάλακκο για να καταγράψει τα έθιμα της Λήμνου, οι Λημνιές του είπαν: «κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ’ με νερό στην εκκλησιά, τ’ αφήνουν στη μέση της εκκλησίας, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν. Με τον αγιασμό αυτό κάνουν το προζύμι της χρονιάς το κάνουν καινούργιο. Το παλιό το σβούν΄ το ζυμώνουν την τελευταία εβδομάδα».

 

Ακόμα και οι Τουρκάλες ήθελαν να πάρουν αγιασμό και σταυρολούλουδα Κάποτε μια Τουρκάλα από την Κώμη ρώτησε κάποιες Λημνιές της Καλλιόπης γιατί το ψωμί τους είναι γλυκό και δε μουχλιάζει.

-Γιατί στη ζύμη μέσα βάζουμε Αγιασμό από τη γιορτή του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου απάντησαν οι Λημνιές.

-Θα μου δώσετε και μένα; ρώτησε η Τουρκάλα. Αμηχανία. Οι Λημνιές βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση. Πώς να δώσουν αγιασμό σε μια μουσουλμάνα; Από την άλλη δεν ήθελαν να αρνηθούν. Έτσι της έδωσαν απλό νερό και της είπαν πως ήταν αγιασμός.

Και το θαύμα έγινε. Η πίστη της Τουρκάλας ότι το νερό που της έδωσαν οι Λημνιές ήταν αγιασμός, φούσκωσε το ψωμί, το έκανε γλυκό και δεν μούχλιασε. Όταν αργότερα η Τουρκάλα τις ευχαρίστησε εκείνες δεν αποκάλυψαν την απάτη τους.

 

Το βασιλικό που έπαιρναν από τον ιερέα, αρχικά τον χρησιμοποιούσαν για να σταυρώσουν το προζύμι και στην συνέχεια τον τοποθετούσαν μέσα σε ποτήρι με νερό ευελπιστώντας να βγάλει ρίζες για να τον ξαναφυτεύσουν. Συνήθιζαν να λένε για το βασιλικό:
«Βασιλικός κι αν μαραθεί
Κι αν γείρουν τα κλωνιά του
Ρίξε νερό στη ρίζα του
Να’ ρθεί στα πρωτινά του».

 

Για τους γεωργούς τα μέσα Σεπτέμβρη ήταν πια και ο κατάλληλος καιρός για να αρχίσουν σιγά σιγά να σπέρνουν. Έλεγαν: « του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε».

Οι γεωργοί φέρνουν στην εκκλησία μείγμα από τα δημητριακά που θα σπείρουν για να δεχθούν την ειδική ευλογία του ιερέα: «Βλαστήσαι την γην, και δούναι σπέρμα το σπείροντι, και άρτον εις βρώσιν» («Ευχή επί ευλογήσει του σπόρου»).

 

Την ημέρα του Σταυρού, οι ναυτικοί συνήθιζαν να σταματούν τα μακρινά ταξίδια με ιστιοφόρα, όπως συμβούλευε η παροιμία: «Του Σταυρού, σταύρωνε και δένε».

 

Στην Αίγινα αναβιώνει ο λεγόμενος «Λειδινός», μία μιμητική παράσταση, με μοιρολογήματα και ταφή ενός ομοιώματος μικρού παιδιού, έθιμο με πιθανότατα αρχαία καταγωγή. Ακολουθεί η προσφορά κολλύβων και η τελετουργία κλείνει με χορούς και τραγούδια.

 

Οι επιλογικοί στίχοι του μοιρολογιού:

Πάλι θα ρθεις, Λειδινέ μου
Με του Μάρτη τις δροσιές
Με τ’ Απρίλη τα λουλούδια
Τσαι του Μάη τις δουλειές…
Ήρθε η ώρα να μας φύγεις,
πάαινε εις το καλό,
τσαι με το καλό να έρθεις
τσ’ όλους να μας βρεις γερούς…

 

Ο «Λειδινός» («Δειλινός» με αντιμετάθεση δ και λ) είναι ένα δρώμενο, όπου κυριαρχεί το στοιχείο του θανάτου ως προϋπόθεση για τη νέα ζωή, με αυτονόητο τον συμβολισμό που αφορά τον μαρασμό της φύσης και την αναγέννησή της κάθε χρόνο.

 

Στην Κίμωλο, την ημέρα αυτή καίνε στη φωτιά τα λουλούδια τής Πρωτομαγιάς και πηδούν τρεις φορές πάνω από την πυρά. Εκείνο, όμως, που έχει την τιμητική του είναι το μοσχοβόλο φυτό, βασιλικός, που έχει δεθεί με την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού. Σύμφωνα με την παράδοση, υπέδειξε στην Αγία Ελένη, λόγω της μυρωδιάς του, τη θέση τού Σταυρού του Μαρτυρίου του Κυρίου μας. Οι γλάστρες με βασιλικό μεταφέρονται από τις γυναίκες στην Εκκλησία, όπου παραμένουν κάτω από την άγια εικόνα, ενώ ο ιερέας κόβει απ’ αυτές ένα ματσάκι και ραντίζει το εκκλησίασμα και στη συνέχεια μοιράζει το βασιλικό. Θεωρείται ως ιαματικό φυτό και διατηρείται στο εικονοστάσι του σπιτιού.

 

Στο νησί Νάξος, οι κάτοικοι γέμιζαν την Ωραία Πύλη με καρπούς δέντρων για να ευλογηθούν από τον ιερέα την ημέρα του Σταυρού.

 

Οι Κρητικοί, την ημέρα του Σταυρού, σταύρωναν με βασιλικό το κρασί, ενώ σε νησιωτικές περιοχές με ελαιόδεντρα κοπανούσαν στο γουδί ελιές και έβγαζαν λάδι, με το οποίο άναβαν το καντηλάκι. Δεν ήταν μόνο οι παραστατικές κινήσεις των ανθρώπων, αλλά ήταν και εκπληκτικά λόγια, όπως αυτά: «Όπως τρέχει το νερό από την πηγή, όπως τρέχει το νερό στη θάλασσα, έτσι να τρέχουν και όλα τα καλά στο σπιτικό μας».

Αλλά, όμως, ο Σεπτέμβριος μήνας είναι και μήνας του τρύγου (Βεντέλια – Τρύος – καμπανολόημα). Παλιότερα η έναρξη του τρύγου άρχιζε την ημέρα του Σταυρού, με την ευλογία των σταφυλιών στην Εκκλησία, ενώ αγιάζονταν και ευλογούνταν και στις 6 Αυγούστου, γιορτή του Σωτήρος, όπως τη λέει ο λαός μας. Ένα συγκλονιστικό έθιμο του τρύγου ήταν αυτό που γινόταν στις Χαμένες Πατρίδες της Μ. Ασίας και του Πόντου, που σήμερα ακριβώς (14 Σεπτεμβρίου), έρχεται στη μνήμη μας η γενοκτονία και ο ξεριζωμός του Ελληνισμού. Ο κλητήρας της Κοινότητας ειδοποιούσε από βραδύς τους συγχωριανούς με τη δυνατή φωνή του, την έναρξη του τρύγου και ότι πρέπει να μεταφέρουν στην εκκλησία σταφύλια για να ευλογηθούν.

 

Του Σταυρού, πάλι, άρχιζε η χειμερινή περίοδος για τους αγρότες και τους ναυτικούς, αλλά και για τους ψαράδες.

 

Τα θερινά ενοικιοστάσια έληγαν του Σταυρού και άρχιζαν τα νέα ενοικιοστάσια, τα λεγόμενα χειμερινά. Βέβαια, σε ορισμένες περιοχές, κυρίως ορεινές, άρχιζαν από τις 26 Οκτωβρίου, ημέρα εορτής του Αγίου Δημητρίου, και έληγαν στις 23 Απριλίου, ημέρα εορτής του Αγίου Γεωργίου. Αλλά ακόμα και οι συμφωνίες για το ταίριασμα, απασχόληση βοσκών άρχιζαν στις 14 Σεπτεμβρίου. Αυτά συνέβαιναν, όπως τονίσαμε και πιο πάνω, σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας και κυρίως στις νησιωτικές, ενώ στις περισσότερες περιοχές ορόσημο ήταν ο Άγιος Δημήτριος.

 

Σύμφωνα, πάλι, με τις τοπικές παραδόσεις, κάθε ιδιοκτήτης χωραφιού έπρεπε μέχρι του Σταυρού να έχει μαζέψει τον καρπό του, ώστε να μπορούν οι βοσκοί να αφήσουν ελεύθερα τα ζώα τους να βοσκήσουν τα υπολείμματα των προϊόντων. Κυρίως οι μόνες αγροτικές καλλιέργειες που έμεναν αμάζευτες ήταν τα «καλαμπόκια».

Για το λόγο αυτό και την ημέρα αυτή την ονόμαζαν ημέρα του Σταυρού, ημέρα της «Απολύσεως», γιατί άφηναν ελεύθερα τα ζωντανά τους να βοσκήσουν. Την ονόμαζαν, όμως, και ημέρα του «Κλέφτη», γιατί ξετρελαίνονταν όλοι να τρώνε τα κατσικοπρόβατα ό,τι υπόλοιπο υπήρχε.

 

Έτσι, λοιπόν, ο λαός μας σμίγει την ημέρα αυτή τα θρησκευτικά έθιμα με τις ασχολίες, τις δοξασίες, τις προλήψεις, την ευλογία των καρπών, τη νηστεία και τα θεωρεί έθιμα ευετηρίας και αρχή μιας νέας εποχής στον κύκλο του έτους.

 

Πηγή:

https://xanthinews.gr - Του Απόστολου Ποντίκα, δασκάλου, καθηγητή, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, σχολικού συμβούλου

https://www.ekklisiaonline.gr/