Το Σαρανταήμερο, τα έθιμα και η ιστορία της νηστείας

 

 

Αν και η σημαντικότερη και αυστηρότερη νηστεία ολόκληρου του ορθόδοξου χριστιανικού εορτολογίου είναι η Μεγάλη Σαρακοστή ή σκέτη Σαρακοστή, που ξεκινά από την Καθαρά Δευτέρα και λήγει το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, υπάρχουν κι άλλες στη διάρκεια του χρόνου που τηρούνται από πολύ κόσμο με μεγάλη προσήλωση.

Μία από αυτές είναι η νηστεία που ξεκινά από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι την Παραμονή των Χριστουγέννων. Είναι μία από τις μικρότερες νηστείες που θεσπίστηκαν επίσημα, με σκοπό την προετοιμασία των πιστών για την έλευση μιας μεγάλης θρησκευτικής γιορτής, αυτής των Χριστουγέννων.

 

Ο άγιος Φίλιππος, ο γεωργικός άγιος

Τούτη η Μικρή Σαρακοστή είναι λιγότερο αυστηρή από τη Μεγάλη Σαρακοστή αλλά με εξίσου σημαντικά έθιμα και συνήθειες. Η προηγούμενη ημέρα, η 14η Νοεμβρίου, γιορτή του γεωργικού Αγίου Φιλίππου, λέγεται και Μικρή Αποκριά και είναι η τελευταία ημέρα που επιτρέπεται η κατανάλωση κρέατος. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Φίλιππος, φτωχός γεωργός, απόκρευε εκείνη την ημέρα στο χωράφι του: «ο φτωχός ο Φίλιππος όλη μέρα δούλευε και το βράδυ απόκρευε», λέει η χρονογεωργική παροιμία. Το βράδυ που γύρισε κουρασμένος σπίτι του, έδεσε τα βόδια του στο παχνί κι έκατσε να φάει, μα η γυναίκα του, λυπημένη, του είπε πως οι συγχωριανοί του είναι τόσο φτωχοί που δεν έχουν κρέας απόψε στο τραπέζι κι αύριο αρχίζει η νηστεία των Χριστουγέννων (χαριτωμένο πρωθύστερο που καμία σημασία δεν είχε για τους απλούς πιστούς). Αμέσως ο Φίλιππος σηκώνεται, πάει στο παχνί, σφάζει το καλό του βόδι, το λιανίζει και το μοιράζει στους χωριανούς για να αποκρέψουν καταπώς πρέπει. Έφαγε κι ο ίδιος κι έπεσε να κοιμηθεί μα την άλλη μέρα σηκώνεται και τι να δει! Στο παχνί βρίσκει ολοζώντανο και γερό το βόδι που έσφαξε το προηγούμενο βράδυ. Θαύμα! Ο Θεός τον αντάμειψε για την καλοσύνη, τη γενναιοδωρία και για την αλληλεγγύη του (και όχι την «κάθετη» φιλανθρωπία του), απέναντι στους φτωχούς, όπως ο ίδιος, συγχωριανούς του.

Παρά τις παραλλαγές του μύθου, το κοινό τους σημείο είναι η γεωργική ιδιότητα του Φιλίππου που με την πράξη του (να κάνει χωράφι τέτοια μέρα), δίνεται μια δικαιολογία στους αγρότες–ζευγάδες που παλιά, πιεσμένοι από τον χρόνο και τις ανωμαλίες του καιρού, αντί να αργούν και να αποκρεύουν σπίτι τους, δουλεύουν στα χωράφια για την επείγουσα σπορά.

 

Ένα πλούσιο σύνολο διατροφικών κανόνων

Το Σαρανταήμερο σηματοδοτεί την, για τα καλά, έλευση του χειμώνα. Το διάστημα αυτό παραδοσιακά οι πιστοί αποκρεύουν, αποφεύγουν δηλαδή το κρέας, τα αυγά και τα γαλακτοκομικά αλλά η Εκκλησία έχει θεσπίσει ένα αρκετά πολύπλοκο πρόγραμμα διατροφής: τις πρώτες 33 ημέρες (όσες και τα χρόνια του Χριστού), μέχρι δηλαδή τις 17 Δεκεμβρίου, επιτρέπεται το ψάρι εκτός από Τετάρτες και Παρασκευές αλλά και στις 21 Νοεμβρίου, στα Εισόδια της Παναγίας. Από τις 18 μέχρι την Παραμονή των Χριστουγέννων καταλύεται ο οίνος και το λάδι, εκτός από Τετάρτη και Παρασκευή.

 

Σημασία δεν έχει τόσο αυτό το σχετικά αυστηρό πρόγραμμα όσο το γεγονός ότι το Σαρανταήμερο είναι η περίοδος που ξεκινά ο βαρύς χειμώνας με τα μεγάλα κρύα και τις ατέλειωτες νύχτες του: «του Σαραντάμερου η μέρα καλημέρα–καλησπέρα», λένε για την πικρή διαπίστωση του πόσο έχει μεγαλώσει πια η νύχτα. Είναι μια μελαγχολική εποχή πένθους όπου οι Χριστιανοί αναθυμούνται τους νεκρούς τους και γίνονται τα Σαρανταλείτουργα ή Σαραντάρια, για τη μνημόνευση από τους παπάδες των ονομάτων των νεκρών κάθε οικογένειας, η οποία προσφέρει στην εκκλησία λειτουργιά (πρόσφορο), κρασί, λιβάνι και κεριά. Παλαιότερα, τα Σαρανταλείτουργα γίνονταν και στα μικρά αναρίθμητα ξωκλήσια της υπαίθρου, όχι μόνο για τη μνημόνευση των νεκρών αλλά και για να μην ξεχνιούνται οι άγιοι σε αυτά τα απομακρυσμένα και μοναχικά εκκλησάκια που δεν λειτουργιούνται ποτέ παρά μόνο αυτές τις μέρες της μικρής Σαρακοστής.

 

Πολυσπόρια, βαρβάρα και κόλλυβα για τα ζωντανά

Πλήθος οι γιορτές στη διάρκεια του Σαρανταήμερου, όλες συνδεδεμένες με διατροφικές συνήθειες και κανόνες. Στα Εισόδια της Παναγίας (Παναγιάς Πολυσπορίτισσας ή Μεσοσπορίτισσας) στις 21 Νοεμβρίου μαγειρεύουν πολυσπόρια (ανάμνηση της αρχαιοελληνικής «πανσπερμίας» προς τιμή της θεάς των δημητριακών Δήμητρας αλλά και των θεών των νεκρών). Όσπρια και δημητριακά συμμαγειρεύονται σε πιάτα αλμυρά ή γλυκά και καταναλώνονται και προσφέρονται με την ευχή για αφθονία καρπών. Είναι μία από τις πιο σπάνιες περιπτώσεις όπου παραμένει ολοζώντανη μια συνήθεια στη διάρκεια αλλαγής θρησκείας, από την αρχαιοελληνική στη χριστιανική, αλώβητη και πανίσχυρη.

 

Ακολουθεί η γιορτή του αγίου Αντρέα όπου «αντρειώνει» το κρύο αλλά και αντρειεύουν τα σπαρτά, δηλαδή μεγαλώνουν. Από τις 4 μέχρι τις 6 Δεκεμβρίου έρχονται τα Νικολοβάρβαρα, μια τριπλή γιορτή (αγίας Βαρβάρας, αγίου Σάββα και αγίου Νικολάου), με την παρετυμολογική ερμηνεία των ονομάτων τους: το κρύο «της Αγιαβαρβάρας βαρβαρώνει, του Αη Σάββα σαβανώνει, τ’ Αη Νικόλα παραχώνει». Η αγία Βαρβάρα πιστεύεται ότι προστάτευε τα παιδιά από την ευλογιά η οποία, πριν την εποχή των εμβολίων, άφηνε φρικτά σημάδια στα πρόσωπά τους, τα άφηνε «βλογιοκομμένα» και, για χάρη της αγίας, εκείνη την ημέρα μαγειρεύουν -ακόμη και σήμερα- τη βαρβάρα ή ασουρέ, ένα νόστιμο κολυβοζούμι με καρύδια, ρόδια, σουσάμι και αμύγδαλα. Φτιάχνουν όμως και μελόπιτα, μια απλή αλευρόπιτα που όταν βγει από τον φούρνο την περιχύνουν με μέλι με το οποίο κάνουν κι ένα σταυρό πάνω από την εξώπορτα του σπιτιού.

 

Ανάλογα σημαντική είναι και η γιορτή του αγίου Σπυρίδωνα στις 12 Δεκεμβρίου που, παρετυμολογικά πάντα, θεωρείται ότι προστατεύει από τα σπυριά και την πανώλη αλλά παράλληλα είναι και προστάτης της σποράς.

 

Λίγο πριν τα Χριστούγεννα, στις 18 Δεκεμβρίου, γιορτάζει ο μικρός αλλά σημαντικός για τους γεωργούς, άγιος Μόδεστος, προστάτης των καματερών και «άγιος των βοδιών», ζώα τόσο ζωτικής σημασίας άλλοτε για τις γεωργικές εργασίες και την επιβίωση της αγροτικής οικογένειας. Εκείνη την ημέρα μάλιστα τα τάιζαν με κόλλυβα και τους έδιναν να πιουν αγιασμό τον οποίο ράντιζαν και στα χωράφια για προστασία από ασθένειες, ακρίδες, κακοκαιρία και κάθε άλλο κακό.

 

Ξεγελώντας την αυστηρότητα

Οι γυναίκες, που για αναρίθμητους αιώνες συντηρούσαν τα έθιμα και τις παραδόσεις και που ήταν αρμόδιες για την τήρηση των νηστειών στα μαγειρέματά τους, προσάρμοσαν τους διατροφικούς περιορισμούς σε ένα πλουσιότατο σύνολο συνταγών χωρίς κρέας και ζωικά προϊόντα. Έτσι, και με τη νηστεία του Σαρανταήμερου, ετοίμαζαν φαγητά ευθυγραμμισμένα με τις επιταγές της νηστείας, αλλά με πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: να είναι θρεπτικά και θερμαντικά για να δίνουν δύναμη στην αγροτική οικογένεια που εργάζεται σκληρά αυτό το διάστημα με τις πολλές εργασίες και μάλιστα μέσα στο κρύο, να είναι χορταστικά γιατί τα στόματα ήταν πάντα πολλά και να είναι νόστιμα γιατί οι νηστείες είναι άφθονες και πολυήμερες και δεν είναι δυνατόν να στερηθεί η οικογένεια την ωραία γεύση για τόσο μεγάλα διαστήματα.

 

Ετσι, τα φαγητά της νηστείας είναι ένα ξεγέλασμα απέναντι στη θρησκευτική αυστηρότητα, διανθισμένα με έναν απίθανο πλούτο προϊόντων που δίνουν τρομερή ποικιλία και γεύση στο νηστίσιμο φαγητό. Τούτη η νηστεία του Σαρανταήμερου συμπίπτει με με μια ωραία ποικιλία εποχικών υλικών: Μανιτάρια, όσπρια, φρούτα, ξηροί καρποί, λαχανικά και δημητριακά γίνονται πίτες, ζυμαρικά, σούπες, γιαχνιστά, λαδερά, προσφάγια και σιροπιαστά και ζουμερά γλυκά τρομερής φαντασίας και έμπνευσης, σαν απάντηση στη στέρηση: χορτόπιτες και χορτοτηγανίτες, ζουμερά πολυσπόρια, «πιλάφια» από δημητριακά και ξερά φρούτα, φάβες και οσπριοπουρέδες, κολοκυθόπιτες, χειμωνιάτικες μαγειρειές με λαχανικά και φρούτα μαζί, στιφάδα με ξερά φρούτα, τηγανητά με πυκνές αλευρόσαλτσες, φασουλόρυζα και φακόρυζα, μεζέδες με ξερά σύκα διατηρημένα στο τσίπουρο, τηγανιές με μανιτάρια! Όλα τούτα δεν είναι παρά μια πανέξυπνη απάντηση στις απαγορεύσεις της νηστείας και ένα κλείσιμο του ματιού στις λιγοστές απολαύσεις της άλλοτε σκληρής αγροτικής ζωής;

 

Πηγή: tirnavospress.gr

Τα ελληνικά πανηγύρια

Του π. Ηλία Μάκου.

 

Τα πανηγύρια του καλοκαιριού (κυρίως τον Αύγουστο) στην Ελλάδα, αποτελούν σημείο παραδοσιακής επικοινωνίας των ανθρώπων! Και είναι πολλά και ενδιαφέροντα... Μέσα στη φύση, ανάμεσα σε πλατάνια, δίπλα σε ποτάμια.

Σ’ αυτά «ανταμώνονται» τα άτομα. Οι πολλοί γίνονται ένας και ο ένας πολλοί.

Τα θρησκευτικά πανηγύρια ήταν και εξακολουθούν να είναι, κάτω από κάποιες προϋποθέσεις μια όαση, μια στιγμή ξενοιασιάς και μια ευκαιρία για διασκέδαση. Πανηγύρια γίνονται σε όλα τα χωριά και είναι αφιερωμένα στη μνήμη και στη γιορτή κάποιου αγίου και στην τοπική εκκλησία που φέρνει και το όνομα του αγίου ή της αγίας.

 

Αλλά τα πανηγύρια θα πρέπει, όσο υπερβολικό και αν φαίνεται αυτό, να αποτελούν και αφορμή όχι μόνο ψυχαγωγίας, αλλά και πνευματικής αναγέννησης, τόσο μέσα από τη ζωή του εορτάζοντος αγίου, αλλά και μέσα από τον αναβαπτισμό στην παράδοση.

 

Σπουδαία Κληρονομιά

Η παραδοσιακή μουσική και οι χοροί εκφράζουν μία στάση ζωής, έναν τρόπο ανταμώματος κι επικοινωνίας κι έναν ολόκληρο πολιτισμό. Και είναι ασφαλώς άξιοι επαίνων οι Σύλλογοι εκείνοι, και οι κάτοικοι, που μοχθούν για την οργάνωση των πανηγυριών. Γιατί δημιουργούν ένα ευρύτερο πολιτιστικό κλίμα, που περιλαμβάνει ήθη και έθιμα του παλιού καιρού. Όλα αυτά είναι ένας αληθινός θησαυρός, μία σπουδαία κληρονομιά.

 

Τα παλαιά χρόνια

Τα παλαιά χρόνια τα πανηγύρια ήταν μια όαση, μια στιγμή ξενοιασιάς και μια ευκαιρία για διασκέδαση στη σκληρή και κοπιαστική ζωή, που ζούσαν οι άνθρωποι.

Το πανηγύρι ήταν τόπος συνάντησης, συνεύρεσης των κατοίκων ενός χωριού, αλλά και με τους κατοίκους των γειτονικών χωριών που έρχονταν στο τοπικό πανηγύρι.

Οι κάτοικοι του ενός χωριού γνωρίζονταν με τους κατοίκους των άλλων χωριών κυρίως μέσω των πανηγυριών. Οι σκληρές καθημερινές δουλειές, η έλλειψη συγκοινωνιακών μέσων εμπόδιζαν την αλληλοεπικοινωνία και την αλληλογνωριμία μεταξύ των κατοίκων των γειτονικών χωριών και τα πανηγύρια βοηθούσαν σε μεγάλο βαθμό προς αυτή την κατεύθυνση.

Τα πανηγύρια τότε ήταν ο μοναδικός και αποκλειστικός τρόπος διασκέδασης των κατοίκων, μαζί φυσικά με τους γάμους και τα βαφτίσια. Το κύριο όμως και κυρίαρχο μέσο διασκέδασης ήταν πάντα τα πανηγύρια και σε μικρότερο βαθμό οι γάμοι και τα βαφτίσια.

Πέρα όμως από την αλληλογνωριμία μεταξύ των κατοίκων μιας περιοχής, τα πανηγύρια έπαιζαν τότε μια πολύ πιο σπουδαία και σημαντική λειτουργία. Αυτή της γνωριμίας μεταξύ των νέων του χωριού ή των χωριών με τελική κατάληξη το γάμο και την παντρειά. Η κλειστή και αυστηρότατη κοινωνία μπροστά στον κυκλικό χορό της πλατείας έσπαγε, χαλάρωνε (τα μάτια πάντα έπαιζαν τον κυρίαρχο ρόλο), μετά αμέσως έπιαναν δουλειά οι προξενητάδες με τις προξενήτρες, οι γνωστοί και οι συγγενείς και πάντα συνήθως τα περισσότερα προξενιά, οι αρραβώνες και οι γάμοι επακολουθούσαν μετά τα πανηγύρια.

Τα παλιότερα χρόνια πέρα από την πίστη, τη λατρεία προς τον τοπικό άγιο και τη θρησκευτικότητα των κατοίκων, αμέσως μετά ο κυριότερος ρόλος των πανηγυριών ήταν αυτός της επαφής και της γνωριμίας ανάμεσα στους νέους με τελική κατάληξη το γάμο. Και βέβαια αυτός της διασκέδασης, του γλεντιού, της χαράς και του ξεφαντώματος.

 

Στην εποχή του facebook

«Πείτε μου, ρε παιδιά, υπάρχει κανένα καλό πανηγύρι στην Ήπειρο να πάω;», ρωτούσε πριν από μερικές μέρες μια γυναίκα σε μια ομάδα Θεσπρωτών στο Facebook και οι απαντήσεις, που έλαβε, δεν ήταν λίγες. Μάλιστα συνοδεύονταν από φωτογραφίες και βίντεο περσινών πανηγυριών.

Πλέον ό,τι γίνεται στο πανηγύρι ενός χωριού, μπορεί να αποτελέσει δημόσιο θέαμα παντού μέσω υπολογιστή, τάμπλετ, κινητού τηλεφώνου.

Ένας Έλληνας μετανάστης στη Γερμανία μπορεί να χορεύει από το σπίτι του στην ξενητιά, μετέχοντας στο πανηγύρι του χωριού του μέσω skype.

Παλαιότερα στην Ελλάδα οι άνθρωποι φορούσαν άλλα ρούχα και άλλα παπούτσια, προκειμένου να πάνε στο πανηγύρι, χόρευαν με άλλον τρόπο. Πριν από μερικά χρόνια η μεταφορά στον τόπο του πανηγυριού γινόταν με γαϊδουράκι, σήμερα με αυτοκίνητα. Οι γυναίκες ντύνονταν με εντελώς διαφορετικό τρόπο από ό,τι σήμερα, ενώ το τοπικό εμπόριο γινόταν μέσα από τη ζωοπανήγυρη.

Ο οίνος των πανηγυριών μεταβλήθηκε σε παγωμένη μπύρα.

Στη δεκαετία του ’70, είχαμε μαζική ένταξη και επέκταση των δικτύων ηλεκτροδότησης. Αυτό σήμαινε αλλεπάλληλες αλλαγές όχι μόνο στην καθημερινή και τη δημόσια ζωή, αλλά και στο πανηγύρι.

Το πανηγύρι, που παλαιότερα μπορεί να συνέβαινε μόνο τα πρωινά, αφού τα βράδια οι κάτοικοι δεν μπορούσαν να μείνουν πολλές ώρες με κεριά ή άναβαν φωτιές, πλέον άλλαξε χρόνο τέλεσης και μετακινήθηκε προς πιο βραδινές ώρες. Άλλαξε ο τρόπος εκφοράς της μουσικής, αφού πλέον υπήρχαν μικροφωνικές εγκαταστάσεις στα πανηγύρια και ο ηλεκτρικός ήχος αντικατέστησε τον παλαιότερο ήχο των οργάνων.

Πριν από μερικές δεκαετίες, το πανηγύρι ήταν το επίσημο νυφοπάζαρο, η ευκαιρία για να δουν τα συμπεθεριά και να επιλέξουν νύφη. Σήμερα, όλα αυτά έχουν μεταβληθεί, αφού υπάρχουν οι επιλογές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Πέρα από τους συλλόγους, τα χορευτικά συγκροτήματα και τις αδελφότητες αποδήμων υπάρχουν πολυπληθείς διαδικτυακές κοινότητες, που ανά πάσα στιγμή μεταφέρουν την προαναγγελία ενός πανηγυριού ή απευθύνουν διαδικτυακές προσκλήσεις σε γνωστούς και φίλους. Ο ένας με τον άλλον στη ‘‘διαδικτυακή γειτονιά’’ ενημερώνουν και προτρέπουν κάποιον να πάει σ’ ένα πανηγύρι.

 

Στα γραφικά Ξωκκλήσια

Η πλειονότητα των πανηγυριών γίνεται σε γραφικά ξωκκλήσια είτε μέσα στην πρασινάδα είτε σε μέρη παραθαλάσσια, όπου τ’ αγγίζουν τα μυρωμένα μελτέμια της θάλασσας και «μοσχοβολούν» τα κύματα απ΄ το δροσερό αγέρι.

Βέβαια, πλέον, στους τόπους της επαρχίας δεν συναντάς γαϊδουράκια φορτωμένα καρπούς να κατηφορίζουν από τους χωματόδρομους, ανάμεσα σε πεύκα και θάμνους. Και λίγοι τσοπάνηδες έχουν μείνει να μαντρίζουν γιδοπρόβατα, όπως και λίγοι είναι και οι ψαράδες, που έχουν απομείνει και τινάζουν ξανθά δίχτυα στην άμμο και άλλοι απλώνουν τις τράτες στα βαθιά νερά.

Οι εικόνες ομορφιάς στην ύπαιθρο με των αρνιών τα κουδουνίσματα και τα βελάσματα, όπως και αυτές με τις βάρκες και τα δίχτυα, μέσα στη σιγαλιά, όλο και λιγοστεύουν (ας έχουμε τουλάχιστον την ελπίδα ότι δεν θα χαθούν τελείως).

Και μόνο το καλοκαίρι, που επιστρέφουν για μικρό διάστημα οι οικογένειές τους στον τόπο τους, τα παιδάκια παίζουν στα ξάγναντα.

Παραμένουν όρθια, όμως, τα λευκά ξωκκλήσια με τη γαλήνη του θόλου τους και την φεγγοβολιά του σταυρού τους. Εκεί, στα προαύλιά τους γίνονται τα περισσότερα πανηγύρια.

Και αυτά τα πανηγύρια είτε είναι μικρά είτε είναι μεγάλα, απλώνουν και χύνουν παρήγορο και γλυκό φως.

 

Πηγή: ekklisiaonline.gr

Φωτογραφία: diakonima.gr