Ίμβρος αφιέρωμα μέρος 5ο : Συμπεράσματα και επίλογος

 

Ίμβρος αφιέρωμα μέρος 5ο : Συμπεράσματα και επίλογος

 

Από τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνουμε πώς η Ίμβρος, αν και είναι ένα νησί που ανήκει στην Τουρκία εδώ και πολλά χρόνια, δε σταμάτησε παρά τις δυσκολίες, να αναβιώνει όσο μπορεί περισσότερο τα ήθη και τα έθιμα του. Καταρχήν, στην Ίμβρο παρ’ όλο που είναι νησί δεν παρατηρούμε τόσες πολλές ομοιότητες με τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου, όπου επικρατεί το νησιώτικο στυλ με τ’ άσπρα σπίτια και τα μπλε παράθυρα, όσες με τη Μακεδονία, την Κωνσταντινούπολη και τη Μ. Ασία. Αυτό αφορά και στον χαρακτήρα των παραδοσιακών οικισμών της που είναι αγροτοκτηνοτροφικός και σε γενικές γραμμές όμοιος με αυτόν που συναντάμε στα νησιά του Β.Α Αιγαίου. Ακόμη, τα οικήματα είναι επηρεασμένα από την ηπειρωτική (στεριανή) αρχιτεκτονική των γεωργικών σπιτιών, που επιχωριάζει στις περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης αλλά και με στοιχεία από τα μικρασιατικά παράλια. Αλλά και ως προς τα μουσικά ακούσματα παρατηρούμε αρκετές επιρροές απ’ αυτά τα μέρη και στην κουλτούρα τους και στον τρόπο ζωής τους.

Οι γυναίκες ήταν αυτές που είχαν το πάνω χέρι στο σπίτι, στην ανατροφή των παιδιών και γενικώς στις δουλειές, καθώς οι άνδρες απουσίαζαν αρκετό χρόνο διότι ήταν είτε στα καράβια είτε ασχολούνταν με τις γεωργικές δουλειές εκτός χωριού. Γι’ αυτό άλλωστε παρατηρούμε και την ελευθερία τους στη συμμετοχή των πανηγυριών ή των άλλων εορταστικών εκδηλώσεων αλλά ακόμη και στη λήψη σημαντικών αποφάσεων που αφορούσαν την οικογένεια τους. Αυτό το γεγονός καθιστούσε την κοινωνία της Ίμβρου αρκετά μητριαρχική.

Όλες αυτές οι κοινωνικές συγκεντρώσεις που αποτελούσαν μια αφορμή για χορό (γάμοι, βαπτίσεις, πανηγύρια κ.ά.), σταμάτησαν να διοργανώνονται απ’ τη δεκαετία του ’70 και μετά και αυτό συνέβη γιατί ο γηγενής πληθυσμός λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν στο νησί (κλείσιμο των σχολείων, άνοιγμα αγροτικών φυλακών με βαρυποινίτες, εγκατάσταση στρατοπέδων σε συνδυασμό με εκφοβισμό των κατοίκων του νησιού), τους έκανε να ‘μεταναστεύσουν’ οι περισσότεροι προς την Ελλάδα και άλλοι σε διάφορες χώρες του κόσμου. Έτσι, τους λίγους γενναίους εναπομείναντες που παρέμειναν στο νησί, δεν τους έμεινε δυστυχώς διάθεση για τη συνέχεια τέτοιων εκδηλώσεων, με αποτέλεσμα σιγά σιγά να εκλείψουν τα περισσότερα απ’ αυτά τα έθιμα.

Οι χοροί διοργανώνονταν συνήθως στην πλατεία των χωριών ή στα καφενεία και συνήθως διαρκούσαν απ’ το απόγευμα μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Ωστόσο, αρκετές φορές το γλέντι συνεχιζόταν απ’ τους μερακλήδες κάνοντας καντάδες από σπίτι σε σπίτι με τη συνοδεία των οργάνων.

Σύμφωνα μ’ αυτά που μου διηγήθηκαν οι ηλικιωμένοι συγχωριανοί μου, οι χοροί τους οποίους χόρευαν σ’ όλες τις περιστάσεις, ήταν κυκλικοί, εκτός απ’ τους Καρσιλαμάδες που ήταν είτε αντρικοί είτε μικτοί. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά τη διάρκεια όλων αυτών των εκδηλώσεων οι Τουρκικές αρχές ήταν παρούσες. Ήθελαν μ’ αυτό τον τρόπο να δηλώσουν ότι ήταν ενωμένοι και είχαν αλληλεγγύη μεταξύ τους και τίποτα δεν μπορούσε να τους χωρίσει. Ακόμη, κανείς δε χόρευε πρώτος, με την έννοια που επικρατεί σήμερα για να ξεχωρίσει ή να επιδείξει τις γνώσεις του πάνω στο χορό. Όποιος ήθελε, άνδρας ή γυναίκα μπορούσε να σύρει το χορό, δίνοντας τ’ ανάλογο φιλοδώρημα στα όργανα ή στο βιολιτζή. Χαρακτηριστικό αυτού που έσερνε το χορό ήταν να κρατάει το μαντήλι. Ωστόσο δεν έκανε ιδιαίτερες φιγούρες προκειμένου να ξεχωρίσει απ’ τους άλλους, το πολύ πολύ έκανε καμιά στροφή ο ίδιος ή τη ντάμα την οποία συνόδευε. Όλοι ήταν ίσοι μεταξύ ίσων. Συμμετείχαν ανεξαιρέτως άνδρες, γυναίκες, ηλικιωμένοι, ακόμη και τα μικρά παιδιά στο τέλος του κύκλου, παρατηρώντας τα βήματα απ’ τους μεγαλύτερους, προσπαθώντας να τους μιμηθούν όσο καλύτερα μπορούσαν. Δεν υπήρχαν ταξικές θέσεις στον κύκλο, ο καθένας άντρας ή γυναίκα μπορούσε να πιαστεί όπου θέλει, δε χόρευαν κατά οικογένειες ή οι συγγενείς ο ένας δίπλα στον άλλο. Παρ’ όλα αυτά αν κάποιος ήθελε να χορέψει πιανόταν κοντά στους γνωστούς του. Αυτός που ήθελε να σύρει το χορό έλεγε συνήθως στ’ όργανα το είδος του χορού που ήθελε να χορέψει και όχι το σκοπό- τραγούδι, αυτή ήταν αρμοδιότητα των οργανοπαιχτών. Για να σύρει ένας άλλος τον κύκλο, αφού έκανε την παραγγελιά του στ’ όργανα, περίμενε έξω απ’ αυτόν μέχρι ο προηγούμενος να κάνει κάποιους κύκλους κι ύστερα έμπαινε στο χορό πιάνοντας δίπλα του. Οι οργανοπαίχτες μάθαιναν να παίζουν συνήθως οι μικρότεροι απ’ τους πατεράδες ή έπαιζαν εμπειρικά και η θέση τους ήταν στο κέντρο του χορού είτε όρθιοι είτε καθιστοί.

Επίσης, όταν χόρευαν για παράδειγμα, οι άντρες Βαρύ Καρσιλαμά οι γυναίκες δεν χτυπούσαν παλαμάκια. Σ’ άλλες περιπτώσεις αυτοί που δε χόρευαν κάθονταν στα τραπέζια ή στα πεζούλια και χτυπώντας παλαμάκια, ενθάρρυναν αυτούς που χόρευαν και συμμετείχαν και αυτοί με τον τρόπο τους, σιγοτραγουδώντας.

Αρκετές φορές τους χορούς συνόδευαν οι καλλίφωνοι ή οι μερακλήδες που τραγουδούσαν και χόρευαν συγχρόνως. Σε περιπτώσεις όμως, που μαζεύονταν στις αυλές των σπιτιών για ονομαστικές γιορτές τύχαινε να μην έχουν συνοδεία οργάνων οπότε χόρευαν κυρίως με τραγούδια. Ωστόσο, σε τέτοιες μικρές κοινωνίες των χωριών η γνώμη του κόσμου έπαιζε καταλυτικό ρόλο, γι’ αυτό και δεν έλειπαν ο έπαινος και η επιδοκιμασία των χωριανών για τους ‘καλούς’ χορευτές και αντίστοιχα τα περιπαικτικά σχόλια για όσους δεν τα κατάφερναν.

Τα πανηγύρια βέβαια δε διοργανώνονταν μόνο στην πλατεία του χωριού αλλά και στα ξωκλήσια, που ήταν κοντά στο κάθε χωριό, προς τιμήν κάποιου Αγίου. Και εκεί ωστόσο χόρευαν τους ίδιους χορούς με τη διαφορά ότι εκεί το χορό τον έσερνε ο παπάς. Στους γάμους εκτός των άλλων μουσικών σκοπών που τραγουδούσαν, υπήρχε και ο ‘νυφκάτος’ τον οποίο και χόρευαν και τραγουδούσαν. Δεν έλειπαν βέβαια και οι ευρωπαϊκοί χοροί τη μέρα εκείνη, όπως βαλς, ταγκό και φοξ αγκλέ. Επίσης, αρκετές φορές πήγαιναν και σε εκδηλώσεις που γίνονταν σε κοντινά χωριά όπως πανηγύρια, γάμοι κ.ά. Βεβαία και οι επισκέψεις των λεγόμενων ‘παραχωριτών’ απ’ τα γειτονικά χωριά ήταν συχνές προκειμένου να συμμετέχουν σ’ όλες αυτές τις εκδηλώσεις.

Διακρίνουμε ακόμη, πως ο χορός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των κατοίκων και δεν έχαναν ευκαιρία να γλεντούν και να τραγουδούν. Παρατηρούμε ωστόσο ότι κάθε μορφής εορταστικής εκδήλωσης του νησιού συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό και στη δημιουργία ισχυρών αισθηματικών δεσμών μεταξύ ανδρών και γυναικών που τις περισσότερες φορές κατέληγαν σε γάμο.

Επιπλέον, όσον αφορά στους μουσικούς σκοπούς και τα τραγούδια που χορεύονταν απ’ τους Ιμβρίους, επειδή υπάρχουν αρκετές ομοιότητες με τα γειτονικά νησιά, όπως τη Σαμοθράκη και κυρίως τη Λήμνο, έχει λεχθεί απ’ όσους έχουν ασχοληθεί με τη λαογραφική μελέτη αυτών των χορών πως οι Ίμβριοι δεν είχαν δικούς τους χορούς αλλά τους δανείστηκαν απ’ αυτά τα νησιά, μηδενίζοντας έτσι τη μουσικοχορευτική παράδοση του νησιού. Κατά την άποψή μου, λόγω της γεωγραφικής θέσης αυτών των νησιών, λογικό είναι να δέχτηκαν επιρροές το ένα απ’ τ’ άλλο. Απλά επειδή η Ίμβρος, λόγω της Συνθήκης της Λωζάννης πέρασε στα χέρια της Τουρκίας, ενώ η Λήμνος δεν είχε την ίδια τύχη, θεώρησαν ότι η ‘πατρότητα’ των χορών προέρχεται απ’ τα ελληνικά νησιά. Η αδιάλειπτη όμως παρουσία των χορών αυτών στο πέρασμα των χρόνων, είναι η ζωντανή απόδειξη ότι αποτελούν για τους Ιμβρίους πολιτισμική παρακαταθήκη.

Τα περισσότερα δυστυχώς, απ’ αυτά τα ήθη και έθιμα που περιγράφω στην εργασία μου άρχισαν σιγά σιγά να εκλείπουν με το πέρασμα των χρόνων λόγω των συνθηκών που επικράτησαν στην Ίμβρο και να μην μπορούν να αναβιώσουν. Ωστόσο οι Ίμβριοι δεν ξέχασαν ποτέ τις παραδόσεις τους και όσα τους συνέδεαν με το παρελθόν γι’ αυτό και σε κάθε ευκαιρία που τους δίνεται σε όποιο μέρος κι αν βρίσκονται συνεχίζουν την αναβίωση των εθίμων αυτών, όσο πιο πιστά μπορούν. Στην Ίμβρο, πάντως το έθιμο που κυριαρχεί ακόμα και σήμερα είναι αυτό του Δεκαπενταύγουστου προς τιμήν της Παναγίας, που αποτελεί και την αφορμή για να μαζευτούν όλοι οι Ίμβριοι και από τις πέντε ηπείρους και να θυμηθούν όλες εκείνες τις ωραίες στιγμές που έζησαν στα νιάτα τους.

Την τελευταία δεκαετία, αρκετοί είναι και οι νέοι που αποφασίζουν να κάνουν το γάμο ή τη βάπτιση των παιδιών τους στο νησί κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες και ιδιαίτερα τον Αύγουστο που είναι μήνας συνάντησης για όλους. Μ’ αυτό τον τρόπο δίνουν μια νότα ελπίδας, αισιοδοξίας και χαράς στην Ίμβρο! Φροντίζουν βέβαια, να τηρούν όσο περισσότερο γίνεται τα έθιμα που ‘κληρονόμησαν’ απ’ τους γονείς τους.

Ακόμη, δε λείπουν και τα πανηγύρια στα διάφορα ξωκλήσια του νησιού προς τιμήν των Αγίων που συνεχίζουν να γίνονται κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες τηρώντας τις παραδόσεις.

Για όλα αυτά τα δρώμενα που λαμβάνουν χώρα κάθε Αύγουστο στο νησί καταλυτικός είναι ο ρόλος των δύο μεγάλων Συλλόγων (Αθήνας & Θεσσαλονίκης), που ‘επιστρατεύουν’ κυρίως τους νέους, οι οποίοι συμμετέχουν σ’ όλες τις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Προσκαλούν διάφορα χορευτικά συγκροτήματα, χορωδίες, διάσημους τραγουδιστές, προσκόπους από την Ελλάδα, δίνοντας έτσι την ευκαιρία σ’ όλους αυτούς που ‘αγνοούσαν’ για πολλά χρόνια τον τόπο αυτό και την ιστορία του, να το γνωρίσουν από κοντά και να διαπιστώσουν από μόνοι τους ότι η ελληνικότητα του νησιού δεν έχει χαθεί στο πέρασμα των αιώνων.

Η μεγαλύτερη υπερηφάνεια και ευτυχία όλων των Ιμβρίων είναι η κοινή καταγωγή μας με τον Οικουμενικό Πατριάρχη, κ. κ. Βαρθολομαίο, που κατάγεται από τους Αγίους Θεοδώρους. Οι συχνές επισκέψεις του στο νησί, και ιδιαίτερα φέτος το Πάσχα που είχε να γιορτάσει αυτές τις Άγιες μέρες στη γενέτειρά του από τα παιδικά του χρόνια, δίνουν ιδιαίτερη ζωντάνια και κάνουν την Ίμβρο ακόμα πιο ξεχωριστή και ξακουστή σ’ όλο τον κόσμο! Με τις ομιλίες του που οι περισσότερες απευθύνονται στους νέους του νησιού, τους παροτρύνει να επισκέπτονται την Ίμβρο όσο πιο συχνά μπορούν αλλά ακόμη και να παντρεύονται σ’ αυτήν, να εγκατασταθούν και να γεμίσουν τα παιδιά τους το καινούριο Σχολείο που πρόκειται να επαναλειτουργήσει από το Σεπτέμβρη ύστερα από 49 ολόκληρα χρόνια! Δεν παραλείπει όμως και να τους υπενθυμίζει να συνεχίσουν να μιλούν την τοπική διάλεκτο τα λεγόμενα «Νιμπρώτ’κα» όπως και οι γονείς τους, να μην αφήσουν να χαθεί αυτή η τοπολαλιά και να νιώθουν υπερήφανοι που είναι οι συνεχιστές της.

Σίγουρα, οι καταστάσεις και οι σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία, όσο αναφορά στο θέμα της Ίμβρου έχουν αλλάξει αρκετά μετά από τόσα χρόνια που κυριαρχούσε το μίσος και η διχόνοια. Γι’ αυτό και πιστεύω πώς είναι χρέος και των δύο να αποκαταστήσουν τις ζημιές που προκάλεσαν όχι μόνο στο ίδιο το νησί αλλά και στους κατοίκους της. Πρέπει να εκτιμήσουν σωστά, την αξία αυτής της πολιτισμικής κληρονομιάς που φέρει επί αιώνες τώρα αυτό το νησί και να μην την αφήσουν άλλο στο περιθώριο. Να εξοικονομήσουν ακόμη κονδύλια, για τη συντήρηση των παραδοσιακών οικισμών και κυρίως της αναπαλαίωσης των κτιρίων, όπως βρυσών, σχολείων, καφενείων, ελαιοτριβείων κ.ά. και όχι να προσπαθούν να αλλοιώσουν το παραδοσιακό κομμάτι αυτών. Θα μπορούσαν επιπλέον, κλιμάκια επιστημόνων να ασχοληθούν διεξοδικά με τη συντήρηση των εκκλησιών και των ιερών κειμηλίων. Το Τουρκικό κράτος θα μπορούσε να συμβάλλει στην ίδρυση μικρών λαογραφικών μουσείων, αν είναι εφικτό και σε κάθε χωριό, διασώζοντας έτσι το πλούσιο υλικό που ακόμη διαθέτουν.

Η Ελλάδα απ’ την πλευρά της, θα πρέπει να αναλάβει και συγχρόνως να επιδιώκει την προώθηση του νησιού αυτού, ώστε να το επισκέπτονται όλο και περισσότεροι Έλληνες και να ξεφύγει επιτέλους από την αφάνεια που βρισκόταν και τη σκόπιμη διαγραφή της απ’ το χάρτη επί τόσα χρόνια. Αυτό θα μπορέσει ίσως να το πετύχει με την ακτοπλοϊκή σύνδεση της Ίμβρου με άλλα νησιά που επί δεκαετίες παραμένει ακόμη στα χαρτιά.

Οι Σύλλογοι τώρα, που εδρεύουν στην Ελλάδα αλλά και σ’ άλλες χώρες του εξωτερικού θα πρέπει να συνεχίσουν την προτροπή τους προς τους απανταχού Ιμβρίους να επισκέπτονται τη γενέτειρα τους όσο περισσότερο συχνά μπορούν και να μην την αφήνουν να ξεχαστεί στο πέρασμα των χρόνων ή να παραμείνει σαν μια γλυκιά ανάμνηση των παιδικών τους χρόνων. Ακόμη, να παροτρύνουν τους νέους, όπως και ο Πατριάρχης μας, να αναβιώνουν τα έθιμα που γνώρισαν απ’ τους γονείς και παππούδες τους αλλά επιπλέον να τελούν και τα μυστήρια του γάμου ή της βάπτισης με τον παραδοσιακό τρόπο, ώστε να μην εκλείψουν στο διάβα των χρόνων όλα αυτά τα πλούσια ήθη και έθιμα που κληρονόμησαν.

Τέλος, θα ήθελα να προτείνω, στο καινούριο Σχολείο που θα επαναλειτουργήσει αν όλα πάνε καλά από Σεπτέμβρη, να υπάρξει στα πλαίσια του μαθήματος, ευέλικτη ζώνη να ασχοληθούν τα παιδιά και με την Ιμβριακή γλώσσα, μιας και είναι και επιθυμία του Πατριάρχη μας να ομιλείται απ’ τους νέους και να μη χαθεί. Ακόμη, να έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν όλα εκείνα τα επαγγέλματα που ασκούσαν οι πρόγονοι τους στον ευλογημένο αυτό τόπο και δυστυχώς τείνουν να εξαφανιστούν. Στα πλαίσια του μαθήματος της Φυσικής Αγωγής θα μπορούσαν να διδαχθούν τους χορούς που τελούνταν στο νησί σε κάθε είδους περίσταση, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση αυτού του τόπου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω την πικρή αλήθεια, ότι στην Ίμβρο, η μοίρα επιφύλαξε να έχει δύο ‘μητριές’. Καμιά ‘μάνα - χώρα’ να νοιαστεί και να τη φροντίσει ειλικρινά. Η μια μητριά δεν ήθελε και η άλλη στο διάβα της ιστορίας, ήθελε αλλά δεν μπορούσε… Η αδιαφορία και των δυο έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στο σώμα της. Παρ’ όλα αυτά όμως, «Δώρημα αγάπης» αποκάλεσε την Ίμβρο, ο διάκονος και νομοφύλακας Ιωάννης ο Ευγενικός, όταν την επισκέφτηκε το 15ο αιώνα για πρώτη φορά και αυτό συνεχίζει να είναι για όλους τους Ιμβρίους ακόμη. Συνεχίζει να ζει λαβωμένη, πικραμένη, προδομένη με τους λιγοστούς κατοίκους της να τη λατρεύουν με τους ισχυρούς ανέμους της, τη φουρτουνιασμένη θάλασσα, τα τρεχούμενα νερά της, τα πανέμορφα λουλούδια της και τα ευωδιαστά φαρμακευτικά φυτά της… Ξέρουν ότι δεν είναι μόνοι και έχουν δίπλα τους όλα τα ξενιτεμένα παιδιά της Ίμβρου και κυρίως τους νέους που είναι έτοιμοι να μεταλαμπαδεύσουν και στις επόμενες γενιές όλες τις πλούσιες και ξεχωριστές παραδόσεις αυτού του τόπου. Τον όρο «χαμένες πατρίδες» οι Ίμβριοι ποτέ δεν τον αποδέχτηκαν και μετά από δεκαετίες ολόκληρες αγώνων βλέπουν σήμερα κάποια σημάδια δικαίωσης και ‘Ανάστασης’ όπως πρόσφατα τ’ αποκάλεσε ο Πατριάρχης μας.

Στον κόσμο της παγκοσμιοποίησης, που τα πάντα μεταβάλλονται με ταχύτατους ρυθμούς, η Ίμβρος διατηρώντας το ‘χρώμα’ της μπορεί να γίνει υπόδειγμα συνύπαρξης διττού πολιτισμού.

 

Πηγές

Αποσπάσματα από μια εκπληκτική διπλωματική εργασία της φοιτήτριας των ΤΕΦΑΑ Θεσσαλονίκης  Θεοδωρίδου Άννα

 Ανδρόνικος Μανώλης (1938): «Μελέτη Δημοτικών τινών Ασμάτων της Ίμβρου», Λεύκωμα της νήσου Ίμβρου, εν Αθήναις

- Μπακαϊμης Αλ. (1979): «Γαμήλια έθιμα της Ίμβρου», Γ΄ Συμπόσιο Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου, Θεσσαλονίκη

-Κράους Ρ. (1980) : «Ιστορία του χορού» (Μτφ: Γ. Σιδηρόπουλος, Μ. Κακαβούλια), Αθήνα: Εκδ. Νεφέλη

-Lange R. (1988): «Η εξέλιξη της Εθνοχορολογίας», (Μτφ: Ν. Μαρνέρη) , Πρακτικά Β’ συνεδρίου ΔΟΛΤ, (σελ.83-113), Αθήνα: Εκδ. Α. Ράφτης

- Μελετζής Σπύρος, Ελένη Αιματίδου- Αργυρίου (1997): «ΙΜΒΡΟΣ», ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΌ ΛΕΥΚΩΜΑ

- Μαυροβουνιώτης Φ., Αργυριάδου Ε., Μαλκογεώργος Αλ., (2006) : «Ελληνικοί Χοροί», Θεσσαλονίκη

- Νταλντάς Νίκος (1982): «Ιστορική- λαογραφική μελέτη της Ίμβρου», Θεσσαλονίκη

- Πασαδαίος Αρ. (1973): «Λαϊκή αρχιτεκτονική της Ίμβρου», Αθήνα

- Πραντσίδης Γιάννης (2004) : «Ο χορός στην ελληνική παράδοση και η διδασκαλία του», Αιγίνιο

-www.apn.gr/travel.../taxidi-stin-imvro

- www.ellinwnparadosi.blogspot.com

-el.wikipedia.org/wiki/Ίμβρος

-www.imvrosisland.org (Σύλλογος Ιμβρίων Αθηνών)

-www.imbrosunion.com (Ιμβριακή Ένωση Μακεδονίας- Θράκης) {γεωγραφικά, ιστορικά στοιχεία, πολιτισμός (ήθη- έθιμα)}

- www.pare-dose (Ίμβρος και Τένεδος - Απλά μαθήματα καταπάτησης ανθρώπινων ...)

- http://2opseis.neolaia.de/DaneiaeeU/Oay_io_4i/oianio/oianio.html)