Ελληνική παράδοση: Ήθη και έθιμα της Αποκριάς

 

Της Στέλλας Κοκόλη, M.Ed.

 

 

 

Το κύριο γνώρισμα των Αποκριών είναι οι μεταμφιέσεις τις οποίες συναντάμε σε ολόκληρη την Ελλάδα, καθώς και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το όνομα των μεταμφιεσμένων διαφέρει από τόπο σε τόπο: κουδουνάτοι, καμουζέλες, μούσκαροι αλλά το πιο κοινό είναι μασκαράδες και καρνάβαλοι που προέρχεται από τις ιταλικές λέξεις maschera και carnevale.

 

Στην Ελλάδα υπάρχει πληθώρα εθίμων που διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Ας γνωρίσουμε κάποια από αυτά.

 

Πλέκοντας κορδέλες στο Γαϊτανάκι!

Από τα πιο γνωστά πανελλαδικά έθιμα, που διατηρούνται αυτούσια ως τις μέρες μας, είναι το γαϊτανάκι. Το γαϊτανάκι είναι ένας χορός που δένει απόλυτα με το χρώμα και το κέφι της αποκριάς.

Στην Αμοργό (νησί των Κυκλάδων) αναβιώνει το έθιμο του «Καπετάνιου». Το πρωί της Τυρινής οι νέοι, ντυμένοι με βράκες με ζωνάρι στη μέση, με τραγιάσκες και παραδοσιακά γιλέκα διακοσμημένα χιαστί με χρωματιστές κορδέλες, παίρνουν τον δρόμο για την εκκλησία της Παναγίας της Επανοχωριανής. Οι νέοι αυτοί συνοδεύονται από οργανοπαίχτες που τραγουδούν μαντινάδες και τον «Αποκριανό»: «Πέρασαν οι αποκριές πάνε και οι τυρινάδες…».

Η επιλογή του «Καπετάνιου» γίνεται από τον παπά του χωριού, ο οποίος ρίχνει ψηλά στον αέρα τον «γιλεό» (είδος άμφιου) και αυτός που τον αρπάζει γίνεται ο «Καπετάνιος».

Στα χωριά της Νάξου επιβιώνουν ακόμη πανάρχαια στοιχεία της Διονυσιακής λατρείας. Την «Κρεατινή» Κυριακή εμφανίζονται στους δρόμους οι «Κουδουνάτοι», νέοι με προσωπίδες, οι οποίοι φορούν κάπα με κουκούλα και έχουν μια σειρά από κρεμασμένα κουδούνια γύρω από τη μέση και από το στήθος. Γυρνούν χορεύοντας το χωριό κάνοντας θόρυβο και προκαλούν με άσεμνες εκφράσεις.

Την Τσικνοπέμπτη στην Τήνο (νησί των Κυκλάδων), στο καφενείο του χωριού Τριαντάρος, αναβιώνει το έθιμο του «Αποκριάτικου Χορού» και του «Αλφαβηταριού της Αγάπης» όπως λέγεται. Σχηματίζοντας έναν κύκλο οι χορευτές τραγουδούν εκ περιτροπής περιπαιχτικούς στίχους ακολουθώντας, σύμφωνα με το πρώτο γράμμα κάθε στίχου, τη σειρά της αλφαβήτου. Η εκδήλωση συνοδεύεται από κεράσματα με τοπικά εδέσματα  και γλυκίσματα.

 

Οι Απόκριες στην Ανδρο

Οι Απόκριες στην Ανδρο δεν διαφέρουν πολύ από τις Απόκριες στα άλλα μέρη της Ελλάδας. Οι Ανδριώτες, άνδρες και γυναίκες, ηλικίας από πολύ μικρά παιδιά μέχρι αυτούς που μπορούν να πάρουν τα πόδια τους, μασκαρεύονται και τριγυρνάνε στις γειτονιές σε εύθυμες και θορυβώδεις παρέες. Δεν νοείται χορός στις Απόκριες που να μην εισβάλουν ξαφνικά μασκαράδες (μουσκάροι στην Ανδριώτικη ντοπιολαλιά) από συμμετέχοντες στο χορό αλλά και από περαστικούς. Σαντούρια και ντουμπιά συνοδεύουν με μουσική ή και απλά θόρυβο την παρουσία τους. Σε πολλά μέρη της Ανδρου, επειδή οι μασκαράδες κρεμούν πάνω τους μικρά και μεγάλα κουδούνια, για το θόρυβο προφανώς, ονομάζονται και «κουδουνάτοι».

 

Μερικά έθιμα από τη βόρεια Ελλάδα είναι τα εξής.

Στο Διδυμότειχο στα χρόνια της τουρκοκρατίας υπήρχαν πολλοί Τούρκοι με μεγάλες περιουσίες που οι κάτοικοι τούς ονόμαζαν «Μπέηδες». Οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν στους Έλληνες να συγκεντρώνονται και να μιλάνε ελεύθερα. Μετά από προσπάθειες, τους επέτρεπαν να συγκεντρώνονται την Αποκριά, να μιλούν ελεύθερα και να λύνουν τα προβλήματά τους. Σιγά-σιγά μπορούσαν να σατιρίζουν τους Τούρκους και να τους πειράζουν, μόνο εκείνη τη μέρα. Το έθιμο συνεχίστηκε και μετά την απελευθέρωση γινόταν σαν γιορτή για την απελευθέρωση από την εκμετάλλευση των Τούρκων. Κράτησε, και με τα χρόνια αύξησε το σατιρικό και περιπαικτικό χαρακτήρα του. Το έθιμο του «Μπέη», περιέχει διονυσιακά στοιχεία και έχει σατιρικό χαρακτήρα. Το ντύσιμο σχεδόν όλων των προσώπων βασίζεται σε ρούχα παλαιότερων εποχών και στον αυτοσχεδιασμό. Αφού τελειώσει η «γύρα» του μπέη, γίνεται αναπαράσταση των τοπικών εργασιών (όργωμα, θερισμός) από τους γεωργούς. Ακολουθεί γαϊδουροδρομία και ρωμαϊκή πάλη. Μετά την ολοκλήρωση της ρωμαϊκής πάλης, ο κόσμος μαζεύεται στις ταβέρνες. Εκεί, μαζί με το προσωπικό του Μπέη πίνει και διασκεδάζει με παραδοσιακά όργανα της περιοχής.

 

Καστοριά

Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, στις πλατείες της Καστοριάς και στα χωριά στήνονται μεγάλες φωτιές, τηρώντας ένα προχριστιανικό έθιμο που ακούει στο όνομα Μπουμπούνες.

Ακολουθεί χορός μέχρι να σβήσει η μπουμπούνα (φωτιά) και να πάρει μαζί της τα κακά πνεύματα. Έτσι, ο εξαγνισμός της Σαρακοστής να ξεκινήσει χωρίς αυτά.

 

Στα Ιωάννινα, οι «Τζαμάλες», κατά το τοπικό ιδίωμα, ονομάζονται οι μεγάλες αποκριάτικες φωτιές που ανάβουν κάθε χρόνο σε διαφορετικές συνοικίες της πόλης των Ιωαννίνων την τελευταία Κυριακή πριν την αρχή της Σαρακοστής. Γύρω τους στήνεται κάθε χρόνο γλέντι με πολύ χορό και κρασί που κρατά μέχρι τα ξημερώματα.

 

Σοχός, Θεσσαλονίκη

Ένα από τα παλαιότερα έθιμα που έχει μεταφερθεί και γιορτάζεται μέχρι σήμερα αναλλοίωτο κατά τις απόκριες στο Σοχό της Θεσσαλονίκης, είναι οι «Κουδουνοφόροι». Σύμφωνα με το έθιμο, τραγόμορφοι καρναβαλιστές ξεχύνονται και χορεύουν σε δρόμους και πλατείες. Σημαντική είναι και η θέση του εθίμου των μετανοιών κατά το οποίο σύμφωνα με την παράδοση οι μεγαλύτεροι δίνουν άφεση αμαρτιών στους μικρότερους. Οι νέοι τους φιλούν το χέρι, προσφέροντάς τους ένα πορτοκάλι.

 

Στη Ζάκυνθο, ένας παραδοσιακός ντελάλης γυρίζει το νησί και διαλαλεί το πρόγραμμα του καρναβαλιού. Τις απόκριες στη Ζάκυνθο διοργανώνονται χοροί, παρελάσεις και άλλα δρώμενα. Τις Κυριακές των Απόκρεω και της Τυρινής γίνεται η περιφορά του Καρνάβαλου με συνοδεία αρμάτων από όλες τις περιοχές του νησιού. Οι εκδηλώσεις κλείνουν με την πολύ διασκεδαστική «Κηδεία της Μάσκας».

 

Στη Θήβα, κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του Βλάχικου γάμου. Παραδοσιακά όργανα και στολές είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του εθίμου, το οποίο έχει τις ρίζες του στο 1830.

 

Το πιο γνωστό έθιμο από όλα είναι το καρναβάλι της Πάτρας που διαρκεί πολλές ώρες την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς (την Τυρινή) και όπου παρελαύνουν όλοι μαζί με τα οργανωμένα άρματα, σχολεία, θεατρικά, χορευτικά συγκροτήματα κ.τ.λ. Γλέντι, χορός, φαγοπότι κλείνει την όμορφη αυτή εκδήλωση της Πάτρας.

 

Πηγή: ekirikas.com