Θράκη - Τα έθιμα του δωδεκαημέρου, κάλαντα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς

 

 

 

 

Η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια ονομάζεται στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό ως Δωδεκαήμερο και τα λατρευτικά έθιμα και οι δοξασίες αυτής της περιόδου πέρασαν στο Χριστιανισμό από τον αρχαίο κόσμο.

 

Όταν ο Χριστιανισμός έγινε η επίσημη θρησκεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η νέα θρησκεία απορρόφησε στους κόλπους της τα λατρευτικά έθιμα πολλών αιώνων που τηρούνταν την εποχή του Δωδεκαημέρου, όπως η ανταλλαγή δώρων, τα γλέντια, τα κάλαντα, το σφάξιμο του χοίρου, η κουλούρα, το ποδαρικό, τα μαντέματα στη φωτιά, τα πλουσιοπάροχα γεύματα, οι μεταμφιέσεις κ.ά.

 

Όλα τα έθιμα της περιόδου του Δωδεκαημέρου ήταν συνδεδεμένα με τη δοκιμασία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της χειμερινής περιόδου και σαν σκοπό είχαν αφενός να γιορτάσουν τη μετάβαση από το χειμώνα στην αναγέννηση της άνοιξης και αφετέρου να τονωθεί το θρησκευτικό αίσθημα και να εξασφαλιστεί η ευτυχία για τη χρονιά που ερχόταν.

 

Βασικό στοιχείο των εθίμων του Δωδεκαημέρου ήταν ο εξορκισμός του κακού και η ευλόγηση της νέας περιόδου που ήταν καθ’ οδόν. Σ’ αυτήν τη λογική εντάσσονται οι ευχές που διατυπώνονται στα κάλαντα, ο φόβος του κακού ποδαρικού της Πρωτοχρονιάς, αλλά και οι ευχές για την υγεία και την οικογενειακή ευημερία. Έθιμα και δοξασίες που επιβιώνουν μέχρι σήμερα έχουν διατηρηθεί από την αρχαιότητα και περιέκλειαν το φόβο αλλά και την ελπίδα να υπάρξει αφθονία υλικών αγαθών τη νέα χρονιά.

 

Χριστούγεννα

 

Την παραμονή ή προπαραμονή των Χριστουγέννων έχουν προηγηθεί τα "χοιροσφάγια", η σφαγή των γουρουνιών, που το παχύ τους κρέας και το λίπος ήταν η κατάλληλη τροφή για τον βαρύ θρακικό χειμώνα. Το παχύ έντερο των γουρουνιών καθαρίζεται και γεμίζεται με ψιλοκομμένο κρέας, πράσο, ρύζι και μυρωδικά για να αποτελέσει το καθιερωμένο στα περισσότερα μέρη του Έβρου έδεσμα την "μπάμπου".

 

Τα κάλαντα θα ειπωθούν από τα παιδιά και από παρέες μεγάλων και είναι ανάλογα με την καταγωγή των κατοίκων.

Σε πολλά χωριά τα κάλαντα τα έλεγαν μεταμφιεσμένοι "για να πάει καλά η χρονιά", όπως έλεγαν. Άγνωστοι με μεταμφίεση και με συνοδεία γκάιντας έψαλλαν σε κάθε σπίτι ειδικά κάλαντα ανάλογα με τα πρόσωπα της οικογένειας και τα επαγγέλματά τους. Οι μεταμφιεσμένοι αλλού λέγονται "Ρογκάτσια ή Ρογκατσιάρηδες" (Κορνοφωλιά, Μάντρα, Λάβαρα, Ασβεστάδες), αλλού "Μπαμπουδιαρέοι", "Μπαμπούτσιαροι" (Ρήγιο), "Τσαμάλα", "Καμήλα" στα Ρίζια, "Χριστιάσια" (στη Μάνη Διδυμοτείχου με αναπαράσταση γάμου), "Παβγινικό" (στις Καστανιές), "Τεμπελέκια" (στη Νέα Βύσσα), "Κορτοπούλα" (στο Φυλαχτό), κ.α. Στα κάλαντά τους περιέχονται παινέματα για τον κάθε νοικοκύρη και τα μέλη της οικογένειάς του, ενώ βασικό μέρος αποτελούσαν οι στίχοι που έλεγαν κατά τη μετάβαση από το ένα στο άλλο νοικοκυριό.

 

Π' αρχόντου σπίτι βγαίνουμι σ' αρχόντου θε να μπούμι 

σ' αυτά τα σπίτια τα ψηλά τα μαρμαρουστρουμένα (Βρυσικά).

 

Το βράδυ της παραμονής όλοι θα καθίσουν στο τραπέζι και θα φάνε από τα "Εννιά Φαγιά", λαδερά και συνήθως ξερή τροφή (χαλβάς, ελιές, άζυμη πίττα, λάχανο, πιπεριές, μελιτζάνες, ντομάτες, τουρσί και αλατοπίπερο). Σε πολλά χωριά ο νοικοκύρης ασήμωνε το τραπέζι βάζοντας ένα ποσό κάτω από τη μεσάλα (τραπεζομάντιλο). Τα χρήματα τα έπαιρνε όποιος ξέστρωνε το τραπέζι (συνήθως τα παιδιά).

 

Τα ξημερώματα των Χριστουγέννων όλοι θα εκκλησιαστούν. Το φαγητό της ημέρας είναι η "Μπάμπου" στα περισσότερα μέρη του 'Εβρου που κατοικούνται από εντοπίους ή πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη ενώ στη Σαμοθράκη είναι κομμάτια χοιρινού κρέατος ψητά στη σούβλα που στήνει ο κάθε νοικοκύρης στην αυλή του.

 

Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων στους Πετράδες Διδυμοτείχου, δυο παλικάρια μασκαρεμένα σε αγριάνθρωπους (άντρας και γυναίκα), οι "Μπαρμπουτσιαρέοι", γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι τρομοκρατώντας τα παιδιά και τις γυναίκες και μαζεύοντας δώρα. Το έθιμο, κατάλοιπο των αρχαίων δρώμενων, έχει σκοπό τη βλάστηση της γης και την καρποφορία.

 

Παραμονή πρωτοχρονιάς

 

Σε όλα τα σπίτια της Σαμοθράκης έχουν μέλι με καρύδια και λουκουμάδες. Το βράδυ λίγο πριν έρθει ο νέος χρόνος όλα τα μέλη της οικογένειας ρίχνουν ξερά φύλλα ελιάς στα κάρβουνα, που καίνε στη φωτιά του τζακιού, κάνοντας ευχές. Αν το λιόφυλλο αναποδογυρίσει πάνω στα κάρβουνα η ευχή θα πραγματοποιηθεί.

 

Η βασιλόπιτα σε πολλά μέρη του 'Εβρου, αντί για έναν παρά περιέχει διάφορα σημαδάκια (π.χ. φασόλι, κλαδάκι, σταφίδα, τυρί), όσα τα μέλη της οικογένειας και πλάθεται από πριν, έτσι που να μπορεί να χωριστεί σε ισάριθμα κομμάτια. Κόβεται την παραμονή το βράδυ και μοιράζεται στα μέλη της οικογένειας. Το κάθε μέλος ανάλογα με το σημαδάκι που θα του τύχει, θα έχει μέσα στη χρονιά και τα ανάλογα καθήκοντα (π.χ. άλλος να ευθύνεται για το αμπέλι, άλλος για τα ζώα κ.ο.κ.).

 

Τα Φώτα

 

Την παραμονή ψάλλεται ο μεγάλος αγιασμός και οι χωρικοί του 'Εβρου θα πάρουν από αυτόν και θα ρίξουν στα κτήματά τους. Στα Ρίζια θα ρίξουν στα κτήματα και θα δώσουν στα ζώα τους από τον αγιασμό της ημέρας των Φώτων. Και στον 'Εβρο σε πολλά χωριά, όπως και στην άλλη Ελλάδα, τα παιδιά θα πουν τα κάλαντα των Φώτων.

 

Εκτός από τα παραθαλάσσια μέρη αγιάζονται και τα νερά των ποταμών. Σε χωριά του 'Εβρου, όπου υπάρχουν ποτάμια (Λουτρά, Ρίζια), με το ρίξιμο του σταυρού, ρίχνονται στο νερό για να τον πιάσουν πολλοί που το έχουν τάμα. Αυτός που πιάνει τον σταυρό, τον γυρίζει μετά σε όλα τα σπίτια για να τον προσκυνήσουν.

 

Σε άλλα χωριά (Νέα Βύσσα, Τριφύλλι) έχουν συνήθεια να καταβρέχουν τους γνωστούς με το νερό της βρύσης στις πλατείες (βρεξούδια, βρεχτούρες).

 

Στη Δαδιά της περιοχής Σουφλίου την παραμονή των Φώτων μεταφέρουν την εικόνα της Παναγίας από το Μοναστήρι στην εκκλησία και ψάλλεται ο εσπερινός. Οι γυναίκες μένουν εκεί για να της κάνουν συντροφιά όλη τη νύχτα. Ανήμερα των Φώτων και μόλις τελειώσει η λειτουργία, της οι κινητές εικόνες παραδίδονται από τον παπά της άντρες, οι οποίοι της περιφέρουν τρέχοντας γύρω από το χωριό και από τα ξωκλήσια, φωνάζοντας «Ντάγκα ντάγκα Κύριε Ελέησα». Μετά την επιστροφή των εικόνων στην εκκλησία, ακολουθεί χορός στην πλατεία της εκκλησίας, μέχρι της απογευματινές ώρες.

Υπάρχει η πίστη ότι με την περιφορά των εικόνων πλέκεται της άγιος αδιόρατος κύκλος γύρω από το χωριό, που δεν μπορούν να τον περάσουν τα κακά πνεύματα και να βλάψουν της κατοίκους. 

 

 

Κάλαντα Χριστουγέννων της Θράκης

 

Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλη
οι ουρανοί αγάλλονται χαίρει η φύσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται εν φάτνη των αλόγων
ο Βαςιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων

 

 

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς Θράκης

 

Άγιου Βασίλης έρχιτι από την Καισαρεία,

βαστάει εικόνα κι χαρτί, χαρτί και καλαμάρι

του καλαμάρι έγραφι κι του χαρτί μιλούσι,

Βασίλη μ’ πόθιν έρχισι κι πόθιν κατηβαίνεις

Από τη μάνα μ’ έρχομι κι στο σχολειό πηγαίνω,

κάτσε να φάς κάτσε να πιείς, κάτσε να τραγουδήσεις

Ιγώ γράμματα μάθηνα τραγούδια δεν ηξέρω,

και σαν ηξέρεις γράμματα πες μας την αλφαβήτα

Κι στο ραβδί τ’ ακούμπησε να πει την αλφαβήτα,

κι το ραβδί τ’ ήταν ξηρό κι βλάστησε κλωνάρια

Και πάνω στα κλωνάρια του πέρδικες κελαηδούσαν,

δεν ήταν μόνο πέρδικες ήταν κι περιστέρες

Κατέβ’καν πέρδικες να πιουν κι να γεμίσουν,

να βρέξουν τον αφέντη μας τον πολυχρονεμένο

Αν έχεις γρόσια δώσι τα, φλουριά μην τα λυπάσαι,

κι αν έχεις μισοδέκατο δώστο στον Άη Βασίλη

Σ’αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε πέτρα να μη ραγίσει,

κι ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει.

 

 

 

Πηγή:

e-evros.gr

evros24.gr