Ποντιακά ήθη, έθιμα και παραδόσεις για τη γιορτή της Πεντηκοστής και του Αγίου Πνεύματος

Γράφει η Θωμαΐς Κιζιρίδου

 

Η κάθοδος του Αγίου Πνεύματος, με μορφή περιστεράς στη βάπτιση του Ιησού Χριστού, σε τοιχογραφία στην Αγία Σοφία Τραπεζούντας (φωτ.: Θωμαΐς Κιζιρίδου)

 

 

Σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, Πεντηκοστή ονομάζεται η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους, γεγονός που συνέβη την πεντηκοστή ημέρα από το Πάσχα των Εβραίων (Πράξεις β’ 1-41). Εορτάζεται Κυριακή και θεολογικώς η μέρα αυτή θεωρείται η γενέθλια ημέρα της εκκλησίας.

Την επομένη της Πεντηκοστής, ημέρα Δευτέρα, η εκκλησία τιμά το Άγιο Πνεύμα, το τρίτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας και την Αγία Τριάδα εν γένει.

Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες εορτές της χριστιανοσύνης, μιας και είναι η μέρα που το πνεύμα του Θεού κατέβηκε στη γη με τη μορφή πύρινων γλωσσών, πάνω από τα κεφάλια των Αποστόλων.

 

Το Ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής

Το Σάββατο πριν την Πεντηκοστή, ήταν μέρα αφιερωμένη στους νεκρούς, γι’ αυτό και τ’ ονόμαζαν ψυχοσάββατο ή ημεροθανάτ’. Πίστευαν ότι αυτή τη μέρα οι ψυχές που ήταν ελεύθερες από την ημέρα της Ανάστασης και μετά, ξαναγυρνούν στον Άδη. Αυτή τη μέρα παρασκεύαζαν κόλλυβα και ο ιερέας μνημόνευε τα ονόματα των νεκρών.

 

Στα Κοτύωρα την ημέρα αυτή, η κάθε οικογένεια ετοίμαζε κόλλυβα και τα πήγαινε στην εκκλησία, καθώς και πρόσφορο για τη λειτουργία που προηγείτο. Η κάθε οικογένεια έγραφε σε χαρτί τα ονόματα των πεθαμένων συγγενών της και τα έδινε στον ιερέα για να μνημονευτούν, προσφέροντας και τον σχετικό οβολό. Στη μέση του ναού τοποθετούσαν μια μεγάλη ξύλινη σκάφη, καρσάν, όπου έριχνε η κάθε οικογένεια τα κόλλυβά της και άναβε ένα κερί. Αυτή την ημέρα ήταν αδύνατο να γίνει κανονικό μοίρασμα των κολλύβων, εξαιτίας ενός εθίμου. Οι νέοι, που ήταν χωρισμένοι σε ομάδες, πριν ακόμη τελειώσει ο ιερέας το μνημόσυνο, ορμούσαν πάνω στα κόλλυβα με απώτερο στόχο να πάρουν όσο περισσότερη ποσότητα μπορούσαν, άλλοτε με τα χέρια, άλλοτε γεμίζοντας μεγάλα μαντήλια και πετσέτες με τέτοια ορμή, που κάποιες φορές αναποδογύριζαν το καρσάν και έντρομες οι γριές έλεγαν «αχά, εκούπ’σαν το καρσάν και εκ’σίαν τα κοκκία» (ορίστε, αναποδογύρισαν τη λεκάνη και χύθηκαν  τα κόλλυβα) Κατόπιν παινεύονταν ποιος κατόρθωσε να πάρει τα πιο πολλά κόλλυβα.

 

Κυριακή της Πεντηκοστής

Όπως μας πληροφορεί ο Γ.Κανδηλάπτης (Κάνις), στην περιοχή της Χαλδίας, θεωρούσαν την Πεντηκοστή σαν μια από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές ανοιξιάτικες γιορτές.

Όλοι οι χριστιανοί, πήγαιναν άνθη, μάραντα και μανουσάκια κυρίως, στις εκκλησίες και στόλιζαν όλες τις εικόνες.

Πέρα από αυτό όμως, υπήρχε και το εξής έθιμο στην Αργυρούπολη: Ο νεωκόρος του ναού έστρωνε σε όλα τα σημεία της εκκλησίας μόνο άνθη των λουλουδιών, για την γονυκλισία, που γινόταν.  Διότι από την αγία και χαρμόσυνη ημέρα του Πάσχα μέχρι και σήμερα, η γονυκλισία ήταν απαγορευμένη, σύμφωνα πάντα με τους Ιερούς Κανόνες, της Εκκλησίας. Η προσευχή των Ορθοδόξων γίνεται σε όρθια στάση και όχι με γονυκλισία. Όμως την ημέρα της Πεντηκοστής γονατίζουμε για να ζητήσουμε το έλεος του Θεού, την άφεση, την κάθαρση, και τη συγγνώμη.

Αυτό το έθιμο έχει απομείνει, σύμφωνα με παρατήρηση του Γ. Κανδηλάπτη, από την αρχαία ανοιξιάτικη γιορτή της Δήμητρας, τα Χλόεια, που τα τελούσαν όταν η γη είχε καλυφθεί από χλόη και τα χωράφια από σιτάρι και κριθάρι και θυσίαζαν στη θεά ένα κριάρι.

Στη Σαντά μάλιστα υπήρχε το έθιμο, νέοι και νέες, σε ξεχωριστές πάντα ομάδες, να πηγαίνουν σε απομακρυσμένες κοιλάδες, να βγάζουν όλα τα ρούχα τους και να κυλιούνται γυμνοί, πάνω στα άνθη και στο χορτάρι. Πίστευαν, ότι μ’ αυτόν τον τρόπο γιατρεύονταν από ασθένειες. Κατόπιν, αφού ντύνονταν, όλοι μαζί, αγόρια και κορίτσια, κάθονταν σε κοινό γεύμα, με κύριο έδεσμα τον αμνό.

 

Στην Οινόη, οι νεωκόροι έστρωναν τις εκκλησίες με δαφνόφυλλα, για την γονυκλισία. Κατόπιν, μάζευαν τα φύλλα της δάφνης και αφού τα έκαναν στοίβα, τα έκαιγαν στο προαύλιο του ναού το μεσημέρι.

Το εκκλησίασμα, μικροί και μεγάλοι, που παρακολουθούσε την φωτιά, βλέποντας ότι τα φύλλα έχουν καεί, τόσο σαν κάρβουνα, άρπαζαν ένα κομμάτι και κάνανε το σημείο του σταυρού στο πρόσωπό τους και στα χέρια τους, ενώ άλλοι τα τρίβανε πάνω στις πληγές τους και γιατρεύονταν.

 

Στις περισσότερες πόλεις και χωριά του Πόντου, την Κυριακή της Πεντηκοστής, έστρωναν το δάπεδο του ναού με φύλλα καρυδιάς. Κι αυτό γιατί τα φύλλα καρυδιάς είχαν μεγαλύτερη επιφάνεια που διευκόλυνε το γονάτισμα των πιστών, μιας και το δάπεδο στις περισσότερες εκκλησίες ήταν λιθόστρωτο. Εκτός των άλλων, τα φύλλα της καρυδιάς, λόγω του ωοειδούς σχήματός τους, θυμίζουν τις πύρινες γλώσσες, με τις οποίες εμφανίστηκε το Άγιο Πνεύμα στα κεφάλια των Αποστόλων. Από την ενέργεια της στρώσης καρυδόφυλλων στα δάπεδα των ναών προήλθε και η φράση, σύρον το καρυδόφυλλον και φα την εβδομάδαν, μιας και την εβδομάδα που έπεται, της Πεντηκοστής, καταλύονται τα πάντα όλες τις ημέρες.

Στην Ινέπολη, οι πιστοί κατά τη διάρκεια της γονυκλισίας και όταν διαβάζονταν οι ευχές, έβαζαν στον κόρφο τους φύλλα καρυδιάς, διότι πίστευαν πως έχουν ιαματική δράση, ενώ στην περιοχή Μεσοχαλδίου πίστευαν πως τα φύλλα καρυδιάς που πρόσφερε ο ιερέας, αν ήταν με μονά φύλλα έφερναν τύχη.

 

Στη Ροδόπολη (Ματσούκας) τη μέρα της Πεντηκοστής την αποκαλούσαν μέρα του πεντικού (ποντικού). Μετά την απόλυση της εκκλησίας, βγαίνανε στα χωράφια τους και με τα κλαδιά της καρυδιάς έφραζαν τα σύνορα των χωραφιών, για να μη τρυπώνουν οι αρουραίοι.

 

Του Aγίου Πνεύματος

Σε πολλά μέρη του Πόντου, η γιορτή του Αγίου Πνεύματος, τ’ Αε Πνεμάτ’, ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς. Μετά τη Θεία Λειτουργία, συγκεντρώνονταν στα νεκροταφεία, όλες οι οικογένειες, πλούσιες και φτωχές και η κάθε οικογένεια άπλωνε τραπεζομάντηλο πάνω στον οικογενειακό τάφο και τοποθετούσε φαγητά, όπως φούστορον (ομελέτα), σουτλάσ’ (ρυζόγαλο), εβριστέν (χειροποίητο μακαρόνι), ξύγαλαν (γιαούρτι), βραστά ωβά, τσιριχτά (λουκουμάδες), πισία (τουρκική λέξη που σημαίνει πίτα που ψήνεται με βούτυρο ή λάδι και τρώγεται με ζάχαρη ή μέλι), καθώς και το φαγητό που αγαπούσε ιδιαίτερα ο πεθαμένος ή οι πεθαμένοι συγγενείς τους.

Ο ιερέας περνούσε από όλους τους τάφους και διάβαζε τρισάγιο και οι πιστοί τον φίλευαν είτε με φαγώσιμα είτε με χρήματα, αν και όσοι είχαν.

Η τελετή δεν είχε πένθιμο χαρακτήρα, αλλά χαρμόσυνο. Σε κάποιες περιοχές του Πόντου, αυτό το ταφικό έθιμο το πραγμάτωναν την Κυριακή του Θωμά.

 

Στη Σαντά, στη Ματσούκα και στη Χαλδία, δεν επιδίωκαν να κοιμηθούν τη μέρα του Αγίου Πνεύματος για να μη φύγει το πνεύμα τους, λέγοντας φεύ το πνέμαν. Πίστευαν δηλαδή πως φεύγει ο νους αυτού που κοιμάται τη μέρα της γιορτής του Αγίου Πνεύματος.

Στα Κοτύωρα πάλι, πίστευαν πως επειδή του Αγίου Πνεύματος οι ψυχές είναι έξω στον κόσμο γι’ αυτό και πρέπει να είναι άγρυπνοι, για να μην επισκεφθεί το δικό τους πνεύμα, μέσα στον ύπνο, τον Άδη.

Επίσης δεν κολυμπούσαν στη θάλασσα και δεν ανέβαιναν σε δέντρα, γιατί πίστευαν πως η μέρα αυτή έχει την κακή της ώρα.

Αντίθετα στην Αμισό θεωρούσαν πολύ σπουδαία τη γιορτή της Αγίας Τριάδας. Συνήθιζαν αυτήν την ημέρα να κάνουν υιοθεσίες.

Υιοθετούσαν ψυχοπαίδ’ (αγόρι) ή ψυχοκόριτσον (κορίτσι). Η πράξη γινόταν εντός του ιερού ναού και μπροστά στην εικόνα της Παναγίας.

Αφού ο ιερέας διάβαζε τις ευχές, έπρεπε ο υιοθετών να ορκιστεί στην Αγία τριάδα, ότι θα έχει το υιοθετημένο παιδί σαν δικό του και ότι θα το αναθρέψει σωστά, θα το μορφώσει και θα το αποκαταστήσει.

 

Πηγή: pontosnews.gr